Ogólne zasady szyku wyrazów
W języku niemieckim, w przeciwieństwie do polskiego, szyk wyrazów jest znacznie bardziej rygorystyczny. Istnieją trzy podstawowe typy zdań, które mają swoje specyficzne zasady:
- Zdanie oznajmujące (Aussagesatz)
- Zdanie pytające (Fragesatz)
- Zdanie poboczne/podrzędne (Nebensatz)
Zdanie oznajmujące (Aussagesatz)
W zdaniu oznajmującym (czyli takim, które stwierdza jakiś fakt), najważniejsza zasada to: czasownik odmieniony (osobowy) zawsze stoi na drugim miejscu.
Podstawowy szyk zdania (SVO – Podmiot-Czasownik-Dopełnienie)
Najprostsza forma zdania oznajmującego to podmiot, czasownik i dopełnienie, podobnie jak w języku angielskim:
- Podmiot (Subjekt) + Czasownik odmieniony (finites Verb) + Reszta zdania (Restergänzungen)
Przykłady:
- Ich lerne Deutsch. (Ja uczę się niemieckiego.)
- Sie wohnt in Berlin. (Ona mieszka w Berlinie.)
- Wir kaufen ein Buch. (My kupujemy książkę.)
Odwrócony szyk zdania
Jeśli na pierwszym miejscu w zdaniu znajdzie się coś innego niż podmiot (np. okolicznik czasu, miejsca, dopełnienie), podmiot przesuwa się za czasownik. Czasownik nadal pozostaje na drugim miejscu.
- Inny element + Czasownik odmieniony (finites Verb) + Podmiot (Subjekt) + Reszta zdania (Restergänzungen)
Przykłady:
- Heute lerne ich Deutsch. (Dziś uczę się niemieckiego.)
- In Berlin wohnt sie. (W Berlinie ona mieszka.)
- Ein Buch kaufen wir. (Książkę kupujemy.)
Czasowniki rozdzielnie złożone (Trennbare Verben)
Jeśli czasownik składa się z przedrostka i rdzenia (np. anrufen, einkaufen), w zdaniu oznajmującym przedrostek wędruje na sam koniec zdania.
- Ich rufe dich an. (Ja do ciebie dzwonię.)
- Wir kaufen heute ein. (My dzisiaj robimy zakupy.)
Czasowniki modalne i czasowniki posiłkowe (Modalverben und Hilfsverben)
Gdy używamy czasownika modalnego (np. können, wollen, müssen, sollen, dürfen, mögen) lub czasownika posiłkowego (do tworzenia czasów złożonych, np. haben, sein, werden), odmieniony czasownik modalny/posiłkowy stoi na drugim miejscu, a drugi czasownik (w bezokoliczniku lub formie Partizip II) trafia na koniec zdania.
- Ich will Deutsch lernen. (Ja chcę uczyć się niemieckiego.)
- Er hat das Buch gelesen. (On przeczytał książkę.)
- Sie wird morgen kommen. (Ona jutro przyjdzie.)
Zdanie pytające (Fragesatz)
W zdaniach pytających rozróżniamy dwa typy:
1. Pytania rozstrzygnięcia (Ja/Nein-Fragen)
Te pytania wymagają odpowiedzi “tak” lub “nie”. Czasownik odmieniony stoi na pierwszym miejscu.
- Czasownik odmieniony (finites Verb) + Podmiot (Subjekt) + Reszta zdania (Restergänzungen)
Przykłady:
- Lernst du Deutsch? (Uczysz się niemieckiego?)
- Wohnt sie in Berlin? (Mieszka ona w Berlinie?)
- Hast du das Buch gelesen? (Przeczytałeś książkę?)
2. Pytania szczegółowe (W-Fragen)
Te pytania rozpoczynają się od słówka pytającego (tzw. “W-Wort”, np. wer, was, wann, wo, wie, warum). Słówko pytające stoi na pierwszym miejscu, a czasownik odmieniony na drugim.
- Słówko pytające (W-Wort) + Czasownik odmieniony (finites Verb) + Podmiot (Subjekt) + Reszta zdania (Restergänzungen)
Przykłady:
- Was machst du? (Co robisz?)
- Wo wohnst du? (Gdzie mieszkasz?)
- Wann kommt er? (Kiedy on przychodzi?)
Zdanie poboczne/podrzędne (Nebensatz)
Zdania poboczne są wprowadzane przez spójniki (np. dass, weil, obwohl, wenn, als, während) lub zaimki względne (np. der, die, das). Najważniejsza zasada: odmieniony czasownik idzie na sam koniec zdania.
- Spójnik/Zaimek względny + Podmiot (Subjekt) + Reszta zdania (Restergänzungen) + Czasownik odmieniony (finites Verb)
Przykłady:
- Ich weiß, dass er Deutsch lernt. (Wiem, że on uczy się niemieckiego.)
- Sie ist glücklich, weil sie in Berlin wohnt. (Ona jest szczęśliwa, ponieważ mieszka w Berlinie.)
- Das ist der Mann, der das Buch gelesen hat. (To jest mężczyzna, który przeczytał książkę.) (W przypadku czasów złożonych oba czasowniki idą na koniec, przy czym odmieniony posiłkowy jest ostatni).